Het begrip ‘pictogram’ zal je waarschijnlijk niet onbekend voorkomen, nietwaar?
Het verwijst naar een bepaalde wereld van symbolen die in de hedendaagse tijd zijn ontstaan, maar hun wortels hebben in een diep verleden. In wezen betreft het een afbeelding die traditioneel wordt gezien als een vertegenwoordiging van iets. Een recentelijk erkende en meer uitgewerkte omschrijving, die zijn basis vindt in de semiotiek, beschouwt een pictogram als een grafische voorstelling; een iconisch symbool dat ingewikkelde informatie uitdrukt, niet middels taal of geluid, maar door het gebruik van visuele symbolen.
Dit concept heeft vooraanstaande designers en academici wereldwijd tot nadenken aangezet. Door de tijd heen ontwikkelde definities benaderen pictogrammen vanuit diverse invalshoeken, zoals hun geschiedenis, functie of visuele vormgeving, erkennend dat ze multifunctioneel zijn. Ze vertegenwoordigen uiteenlopende aspecten qua relaties: tussen het symbool en zijn betekenis, de gebruikte techniek, de implicatie en het beoogde doel. Kortom, pictogrammen lijken misschien simpel, maar onthullen een fascinerende wereld die verre van oppervlakkig is!
Volgens Otto Neurath (econoom, filosoof en bedenker van het Isotype-systeem) is een pictogram een essentieel onderdeel van een universeel systeem. Otl Aicher (grafisch ontwerper en grondlegger van de Ulm School) meende dat “een pictogram de eigenschappen van een symbool moet bezitten, zonder een illustratie te zijn”. Herbert W. Kapitzki (voormalig hoogleraar aan de Universiteit van de Kunsten in Berlijn en medeoprichter van het Instituut voor Visuele Communicatie en Ontwerp) omschreef “een pictogram als een iconisch symbool dat de essentie van zijn voorstelling weergeeft, gebruikmakend van abstractie voor zijn symbolische waarde”.
De geschiedenis van pictogrammen en enkele markante voorbeelden door de eeuwen heen
Wat is de herkomst van pictogrammen? Hebben ze voorlopers? En hoe hebben ze zich door de tijd heen ontwikkeld? Hier volgt een korte verkenning door de tijd om je een blik te bieden op pictogrammen in hun verschillende verschijningsvormen, leidend tot de hedendaagse pictogrammen die we kennen. Als we op zoek gaan naar een voorloper van het pictogram, komen we uit bij de zogenaamde beeldtekens, grafische representaties op tweedimensionale oppervlakken.
De enige taal die direct voortkomt uit beeldtekens en nog steeds bestaat, is het Chinees. De oudste Chinese inscripties dateren zelfs van 1200 voor Christus en bevatten de bekende orakelbotten, met voorlopers van karakters die vandaag de dag nog in gebruik zijn.
Door de geschiedenis heen zijn beeldtekens significant getransformeerd. De oudste zijn te dateren rond 30.000 voor Christus, in de vorm van rotstekeningen in een grotcomplex nabij Montignac, Frankrijk (de grotten van Lascaux). Het doel van deze 6000 afbeeldingen (inclusief dieren, mensfiguren en abstracte symbolen) blijft onduidelijk, maar het staat vast dat ze niet bedoeld waren om specifieke berichten over te brengen.
Een ander belangrijk voorbeeld van dergelijke symbolen zijn de Egyptische hiërogliefen, het spijkerschrift uit Mesopotamië en de Maya-glyfen. Deze vormden echte talen gebaseerd op een systeem van beeldtekens. Dankzij de vondst van de Steen van Rosetta in 1799 (met dezelfde tekst in Egyptische hiërogliefen, Demotisch en Grieks) was het voor het eerst mogelijk om hiërogliefen te ontcijferen, waardoor ontdekt werd dat ze de klanken van een ooit levende taal vertegenwoordigden.
In de 12e eeuw ontstond een nieuw soort beeldteken dat vandaag de dag nog steeds bestaat binnen adellijke families: het heraldische wapenschild. Dit teken, oorspronkelijk aangebracht op de helmen en harnassen van ridders, werd later het familiewapen.
Met de introductie van de boekdrukkunst in de 15e eeuw verschenen er nieuwe symbolen, de sierfriezen in boekpagina’s, ook wel vignetten genoemd. Initieel met bloemenpatronen (vandaar de naam, afgeleid van ‘wijnstok’), breidden deze zich later uit met diverse thema’s, waaronder religie, feesten, maanden, seizoenen, en dieren.
De voorhoede van pictogramontwerp
Vanaf een bepaald punt in de moderne geschiedenis werden pictogrammen hoofdrolspelers.
De opkomst van de auto en de ontwikkeling van een uitgebreid wegennetwerk leidde in 1909 in Parijs tot het voorstel van een internationaal systeem met 4 verkeerspictogrammen, aangenomen door landen als Oostenrijk, België, Bulgarije, Frankrijk, Duitsland, Italië, Monaco, Spanje, en het Verenigd Koninkrijk. In 1927 werd dit systeem verder uitgebreid en erkend door het Verkeerscomité van de Volkenbond.
In 1936 ontwikkelde Otto Neurath, samen met Rudolf Carnap en Charles W. Morris, het Isotype-systeem (acroniem voor International System of Typographic Picture Education), bestaande uit internationaal gestandaardiseerde diagrammen, afbeeldingen, maar ook tekst en illustraties voor openbaar gebruik. Hoewel dit systeem vandaag de dag veelvuldig wordt toegepast, was het de eerste stap richting de wetenschappelijke en internationale bestudering en implementatie van pictogrammen.
Tijdens de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn werden pictogrammen voor het eerst ingezet binnen een sportcontext. Echter, een significante verandering vond plaats in 1964 tijdens de Olympische Spelen in Tokio, waar abstracte en systematisch geometrische afbeeldingen werden gebruikt voor het overbrengen van informatie aan bezoekers. De hedendaagse taal van Olympische pictogrammen, zoals we die nu kennen, werd in 1972 in München ontwikkeld door ontwerper Otl Aicher. Zijn systeem, bestaande uit eenvoudige, gestileerde vormen, heeft de ontwikkeling van moderne pictogrammen tot op de dag van vandaag diepgaand beïnvloed.
In 1968 adviseerde een studiegroep van de Duitse luchthavenassociatie het gebruik van pictogrammen op luchthavens. In de daaropvolgende decennia werden deze systemen toegepast in het lokale en nationale openbaar vervoer.
Pictogrammen in commerciële projecten
En nu? Hoe staat het er tegenwoordig voor? Tegenwoordig zijn we gewend om overal pictogrammen tegen te komen, zowel in de fysieke als in de digitale wereld. Deze taal wordt nog steeds op grote schaal gebruikt in diverse contexten. De eerder besproken voorbeelden tonen het belang van pictogrammen in tal van sectoren aan.
Het deel over het visuele en bewegwijzeringssysteem van Keulen-Bonn Airport, gerealiseerd tussen 2003 en 2005 door Intégral Ruedi Baur Paris, dat niet alleen pictogrammen omvat maar ook een lettertype dat op hetzelfde raster en met dezelfde basisvormen is gebouwd. De pictogrammen zijn onderverdeeld in twee categorieën: eenvoudige en gestileerde symbolen met een duidelijke contourlijn, en realistische en gedetailleerde silhouetten.
Daarnaast wordt het ontwerp van de visuele identiteit voor Function Engineering door Sagmeister & Walsh in 2013 beschreven, met een focus op een serie pictogrammen die een mechanische stijl weerspiegelen, consistent toegepast in het logotype van het bedrijf.
Verder de opdracht van Eurosport aan het Londense bureau DixonBaxi om alle graphics voor de Grande Giro van 2018 te ontwikkelen, inclusief de Tour de France, Giro d’Italia en Vuelta a España. Als onderdeel van een uitgebreid creatief directieproject voor foto’s, video’s en graphics over alle media heen, ontwierp het bureau talrijke pictogrammen voor voornamelijk digitaal gebruik.
Tot slot wordt het project van het Pentagram-team onder leiding van Sascha Lobe voor het hoofdkantoor van Amorepacific in Seoul genoemd. Ontworpen graphics en bewegwijzering passen naadloos in de architectuur, ontworpen door David Chipperfield, en sluiten aan bij zowel Engelse typografie als Koreaanse en Chinese ideogrammen. Dit project werd bekroond met verschillende prijzen, waaronder de Beazley Design of the Year 2019.
Deze sectie illustreert de diepe historische wortels van pictogrammen en hun evolutie door de eeuwen heen. Sinds hun formalisering in de vorige eeuw zijn pictogrammen een onmisbaar onderdeel van ons dagelijks leven geworden, gebruikt in een breed scala aan toepassingen. De genoemde voorbeelden benadrukken hun significantie in verschillende domeinen.