Wat is lithografie?
Laten we beginnen met het bestuderen van het woord, dat uit het Grieks komt en de samenvoeging is van twee termen: lithos, wat steen betekent, en ghafhé, schrijven. Hier wordt de hoofdrolspeler onthuld: steen.
Het lithografische drukproces werd in 1796 ontwikkeld door Aloys Senefelder (Praag, 1771 – München, 1834). De techniek werd veel gebruikt (en wordt nog steeds gebruikt) in de kunstwereld, omdat hiermee meerdere kopieën, zelfs in kleur, van tekeningen uit de vrije hand kunnen worden gereproduceerd. Veel kunstenaars hebben in de loop der tijd prachtige litho’s gemaakt, om er maar een paar te noemen: Georges Braque, Marc Chagall, Salvador Dalí, Francisco Goya, Paul Klee, Édouard Manet, Joan Miró, Edvard Munch en Pablo Picasso.
Maar hoe werkt dit ‘chemische’ afdrukproces? We zien het in één oogopslag.
In het lithografische drukproces
Het principe achter lithografie is chemisch van aard, het is eenvoudig en het is bij iedereen bekend: water en olieachtige of vettige stoffen stoten elkaar af. Dit gezegd hebbende, kan men tot de kern van het proces doordringen zonder te verdwalen.
Lithografische steen is een kalksteen die wordt gewonnen uit steengroeven in Solnhofen, Beieren, en die bijna volledig uit calciumcarbonaat bestaat. Zijn kenmerken? Het is zeer duurzaam, heeft een zeer fijne korrel en is super poreus zodat het gemakkelijk water opneemt. De perfecte steen om te bedrukken mag geen gebreken vertonen, het oppervlak moet zeer regelmatig zijn en de dikte moet minstens 6 cm zijn om het risico op breuk te minimaliseren. De plaat wordt in rechthoekige secties gezaagd, gladgestreken en de randen worden afgeschuind.
Wat je ziet is een lithografische plaat. Op het oppervlak ervan wordt getekend met vet- of harspotloden, ook wel ‘zeeppotloden’ genoemd. Daarna wordt de steen bestrooid met talkpoeder en bevochtigd met een oplossing van azijnzuur en Arabische gom: het azijnzuur geeft meer reliëf aan de tekening, de Arabische gom verhoogt de refractoriteit van de steen voor vettige stoffen. De plaat wordt vervolgens gewassen en, nog nat, geïnkt met een roller. Op dit punt vindt er een chemische reactie plaats: in de gebieden die niet door de inkt zijn bedekt, zet het zuur het calciumcarbonaat in de steen om in calciumnitraat, dat een hydrofiele eigenschap heeft. In het getekende gebied daarentegen houdt het calciumcarbonaat de inkt vast.
Vervolgens wordt een vel papier op de plaat gelegd en aangedrukt om het ontwerp over te brengen. Dit produceert de eerste lithografische afdruk, die wordt gekenmerkt door een zeer precieze en scherpe lijn. Dit proces kan meerdere keren worden herhaald, zelfs honderden keren, door dezelfde plaat te inkten en te bevochtigen.
Hier kun je het resultaat bekijken. Dit is een lithografisch werk van Benedetto Eredi (1750 – 1812), Jezus voor de kruisiging.
Zoals we al hebben vermeld, omvat lithografie ook de reproductie van kleuren (tot 30 in hetzelfde werk). Dit aspect droeg bij aan de verspreiding van de techniek, niet alleen in de kunst, maar ook in het drukken van posters en boekillustraties. Chromolithografie, zoals het wordt genoemd, is een zeer bewerkelijk proces: bedenk dat voor elke kleur die in het werk wordt opgenomen, een plaat moet worden voorbereid met het ontwerp perfect gereproduceerd. Het spreekt voor zich dat hoe meer kleuren er zijn, hoe langer het proces wordt.
Tot nu toe hebben we het gehad over het originele lithografische drukproces. In de loop der tijd zijn er echter een aantal verbeteringen aangebracht om de techniek praktischer en sneller te maken. De grootste verbetering betreft de lithografische steen, een materiaal dat onpraktisch is om te hanteren, zwaar is en kan breken. Daarom wordt steen nu vervangen door zink- en aluminiumplaten, twee materialen die een perfect resultaat garanderen. Traditiegetrouw ontleent de techniek zijn naam aan het gebruikte materiaal, dus spreken we van zinkografie, op zink, en algrafie, op aluminium.
Wil je verder bladeren? Ga dan naar het gedeelte Persplanet van onze blog, daar vind je nog veel meer artikelen over de geschiedenis en het heden van het drukken. Veel leesplezier!