Hoewel onder een kunstboek in het algemeen alle publicaties worden begrepen die naar kunst verwijzen (zoals catalogi, kunstenaarsmonografieën, verhandelingen en kritieken), is een kunstenaarsboek een artistiek werk dat het boekformat hanteert. Soms is het de vorm van het boek zelf die als inspiratie dient, soms is het de functionaliteit ervan. Kunstenaarsboeken kunnen gebruikmaken van geavanceerde druktechnieken, lay-outs en bindwijzen, waardoor ze echte kunstobjecten worden (boekobjecten). In andere gevallen is het de presentatie van de inhoud, zelfs in een conventionele vorm, die indruk maakt. Sommige kunstenaarsboeken zijn gelimiteerde edities van slechts enkele unieke exemplaren, terwijl andere in grote aantallen worden geproduceerd om economische distributie mogelijk te maken.
Het kunstenaarsboek kan dus diverse structuren aannemen en op verschillende manieren worden verspreid, variërend van traditioneel tot experimenteel. Wat het kunstenaarsboek onderscheidt van andere publicaties, is het vermogen om conventies met betrekking tot de essentie, vorm en functie van een boek te doorbreken.
Sinds de opkomst van gedrukte boeken in de 15e eeuw hebben kunstenaars een actieve rol gespeeld in de illustratie ervan. Echter, echte kunstobjecten in de vorm van boeken ontstonden pas in de 20e eeuw, met de opkomst van de avant-gardes. Beroemd zijn de kunstenaarsboeken van het futurisme, waarvan enkele opmerkelijke voorbeelden in dit artikel te vinden zijn.
We zullen ons echter concentreren op de ontwikkelingen van de tweede helft van de eeuw, toen het kunstboek, vooral vanaf de jaren 1960, veranderde van een elitair object in een populair communicatiemiddel. De voorbeelden die we presenteren, geven geen volledig overzicht van de talloze, buitengewone vormen die kunstenaarsboeken de afgelopen decennia hebben aangenomen, maar zijn gekozen om verschillende benaderingen te laten zien en ons uit te dagen tot een dieper begrip van het fenomeen.
Bruno Munari, Quadrante Illeggibile Bianco e Rosso, 1964. 25 x 25 cm
Vanaf de jaren 1950 experimenteerden Europese kunstenaars voornamelijk met het boekformat, waarbij ze werken produceerden met ongebruikelijke bindwijzen en druktechnieken. Een kunstenaar die op ingenieuze wijze het boekformat onderzocht, was Bruno Munari. Munari begon in 1949 met de productie van een serie onleesbare boeken, waarbij hij afzag van tekstuele inhoud ten gunste van puur visuele communicatie.
Een voorbeeld hiervan is Quadrante Illeggibile Bianco e Rosso, bestaande uit 40 rode en witte kartonnen vellen met diverse vormen. Bij elke nieuwe pagina wordt de kijker geconfronteerd met een nieuwe combinatie. De omslag is gemaakt van een vel dat meerdere keren is gevouwen tot een systeem van driehoeken, waarop een biografische notitie over Bruno Munari staat die in 8 talen is vertaald.
Dieter Roth, Klein voorlopig recept, 1969. 8,8 x 8,8 x 8,8 cm
Een andere Europese meester van het kunstenaarsboek is de Zweed Dieter Roth, die begon met het maken van boeken met behulp van de druktechnieken die hij had geleerd tijdens zijn werk bij een reclamebureau. Daarna breidde hij zijn kunst uit op een meer innovatieve en radicale manier, waarbij hij allerlei soorten inhoud (concrete poëzie, krantenartikelen, abstracte vormen) op plastic en andere goedkope materialen drukte, zelfs voedsel in zijn boeken integreerde.
Little Tentative Recipe is een miniatuurboek ter grootte van een kubus in een doos die oorspronkelijk was gemaakt voor theezakjes. Binnenin bevat het 800 kleurenoffsetdrukken die zijn gemaakt door studenten aan de Watford School of Art, volgens de instructies (recepten) van Dieter Roth.
Edward Ruscha, Twentysix Gasoline Stations, 1963. 17,9 x 14 cm
Ondertussen produceerde Edward Ruscha in de Verenigde Staten, in Los Angeles, boeken als kunstwerken volgens totaal andere regels: commercieel en goedkoop drukwerk, hoge oplagen, geen handtekeningen en betaalbare prijzen. Ruscha was met zijn serie boeken met alleen een verzameling foto’s over een specifiek thema, gespecificeerd in de titel op de omslag, inderdaad een pionier in de geschiedenis van kunstenaarsboeken.
Het doel van de kunstenaar was om zijn werk zo goedkoop, toegankelijk en gemakkelijk te transporteren te maken, waardoor kunst van musea en galerijen naar de straat werd gebracht.
Vincenzo Agnetti, Vergeten boek uit het geheugen, 1969. 70 x 50 cm
Een van de meest zuivere en rationele voorbeelden van conceptuele kunst in de vorm van een boek is Vincenzo Agnetti’s werk Libro dimenticato a memoria, waarbij een groot deel van de pagina’s is verwijderd, waardoor alleen de marges overblijven.
Het boek is een metafoor voor de paradox van het geheugen: alleen door te vergeten kunnen we ruimte maken om te leren wat komen gaat.
Tauba Auerbach, RGB Atlas van de kleurruimte, 2011. 8 x 8 x 8 inch (20,3 x 20,3 x 20,3 cm)
Na de verre experimenten van de jaren 1960 is het boek vandaag, in het digitale tijdperk en decennia na de eerste aankondiging van zijn nakende dood, opnieuw een medium dat op grote schaal wordt verkend door kunstenaars.
Het is dankzij nieuwe ideeën, nieuwe technieken en nieuwe mogelijkheden van (zelf)publicatie die voortkomen uit de digitale wereld en het web, dat het kunstenaarsboek opnieuw energie krijgt.
Bijzonder interessant zijn de experimenten van Tauba Auerbach, een Amerikaanse kunstenaar die tussen New York en San Francisco woont. RGB Colorspace Atlas is een kubusvormig boek dat, zoals de naam al doet vermoeden, alle mogelijke kleuren binnen het RGB-kleurengamma weergeeft: een kleurmodel dat is ontworpen voor beeldschermen.